(આજે તો રાજકોટ અને સમગ્ર સૌરાષ્ટ્રમાં ભારતીય જનવિજ્ઞાન જાથા નામની રાષ્ટ્રીય સ્તરની સંસ્થાના એડવોકેટ જયંત પંડ્યા અને તેમની ટીમ, તો પાલિતાણાના ચતુર ચૌહાણ, અમદાવાદમાં તેમના વકીલ પુત્ર પીયૂષ જાદુગર, અંકલેશ્વરના અબ્દુલ વકાણી, ગોધરાના ડો. સુજાઅત વલી અને તેમની ટીમ, સુરતના સત્યશોધક સભાના મધુ કાકડિયા અને કાર્યકરો, ગોવિંદ મારુ અને તેમની ટીમ કે જેમાં વરિષ્ઠ પોલીસ અધિકારી રમેશ સવાણીનો પણ પૂરો સહયોગ છે તેવા સૌ તંત્ર-મંત્ર-અંધશ્રદ્ધા- ભૂવાભારાડીવિરોધી પ્રવૃત્તિઓ સામે જબરદસ્ત લડત આપી રહ્યા છે, પરંતુ દેશને આઝાદી મળી તે પહેલાં અને તે પછીનાં વીસેક વર્ષ સુધી આવી કોઈ પ્રવૃત્તિ સંગઠિત સ્વરૂપે જોવામાં આવતી નહોતી. ગાંધીવાદી કાર્યકરો પોતાની શિક્ષણ અને સમાજસુધારણાની ગતિવિધિઓના એક ભાગરૂપે અવશ્ય એવી ચળવળો ચલાવતા હતા, પણ એના વિરોધનો કોઈ પ્રબળ વ્યવસ્થિત મંચ ઊભો થયો નહોતો.
આવા કાળે ઠેઠ ગામડિયા વાતાવરણમાંથી મીઠાભાઈ પરસાણા નામનો રાજકોટ વિસ્તારનો એક એવો નરાતાર દેશી કણબી શિક્ષક ઊભો થયો કે જે લોકસાહિત્યનો તો જ્ઞાતા અને કલાકાર હતો જ અને તેના વિશે એક પુસ્તક પણ લખેલું, પરંતુ તે ઉપરાંત તેણે કોઈ મંચ કે સંસ્થાના નેજા વગર બહાદુરીપૂર્વક, સામી છાતીએ અંધશ્રદ્ધાવિરોધી ઝુંબેશ ઉપાડી હતી.
આ લેખકને પોતાના યૌવનકાળમાં એમના થોડા પરિચયનો લાભ મળ્યો હતો.
આ લેખના અંતે તેમની પોતાની બાનીમાં તેમના પોતાના આત્મવૃત્તાંતનાં થોડાં પૃષ્ઠો આપવા ઉપરાંત તેમની એ પ્રવૃત્તિનો થોડો ચિતાર આપવાનો અહીં પ્રયત્ન કર્યો છે.
આનુષંગિક વિગતોના આધારે 1918ની આસપાસ તેમનો જન્મ હોવાનો સંભવ માનીએ તો હવે તેમના હયાત હોવાની શક્યતા નહિવત છે. રાજકોટમાં અખબાર ‘અકિલા’માં તેમના પુત્ર પરિવાર સાથે તેમને સુમેળ ન હોવાનું વાંચ્યાનું આછું સ્મરણ છે.
(રજનીકુમાર પંડ્યા)
આ મારી ઠાઠડી છે, ને મારું શરીર ત્રણ વાઘ ધરાય એવું છે. લોભ શું કરવા કરો છો? ચેહને (ચિતાને) હજુ જરા પકતી (પહોળી) બનાવો. બાજુમાં ફરેરા, નાળિયેરી અને લાલચટક ખાપણ સોત મૂકો! સીંદરીનું ફીંડલું ને લાલ નાડાછડી ને દોણી મૂકો. ને જુઓ હું એમ ખડમાકડી જેવાથી ઉપાડ્યો નહિ ઊપડું. ચાર-લોઠકાં જણ હબ્બો કરીને ઉપાડશે તંઈ ઊપડીશ. શું સમજ્યા?
ચોરણી, કેડિયું ને માથે સફેદ પાઘડી જેવી અસલ ગામઠી વેશભૂષામાં ઊભો ઊભો એક અસલ કાઠિયાવાડી કણબી મોટા વડા ગામની ખળાવાડમાં બાંધેલા મોટા મંડપની વચ્ચે આવી, આવી અમંગળ સૂચના મરકતાં મરકતાં આપી રહ્યો હતો. ઠાઠડીનું માળખું બનતું હતું ને એના જ માપનું બનતું હતું, પણ સૂચના એ કણબી એવી રીતે આપતો હતો કે જાણે એના માપનો લાકડાનો પલંગ બનાવવાનો હોય.
એ મીઠાભાઈ ટોળે વળીને ઊભેલા એમાંથી એક જણે છેવટે પૂછી જ દીધુંઃ માથે તમારું મોત ભમે છે એમાં આટલા હરખાઓ કાં?
મીઠાભાઈની એક આંખ જરા ફડ્ડી (ફાંગી) છે. એટલે એમણે બોલનારા માણસ સામે એવી રીતે જોયું કે ત્રણ-ચાર જણને એમ લાગ્યું કે અમારી સામે જુએ છે.
મીઠાભાઈ બોલ્યાઃ રાંધ્યું ધાન વરે પડે એમ બાંધી ઠાઠડી મસાણે તો જશે જ ને મારા વાલા! જોઈએ હવે આમાં ચડીને કોણ જાય છે? મીઠોભાઈ કે જૂઠોભાઈ?
જુઠ્ઠોભાઈ કોણ?
એ મારા કરતાંય મોટા માપનો છે. આવે એટલે જો જો ને?
મીઠોભાઈ કંઈક બાંધ્યા ભરમમાં બોલ્યા એમ કાળે સાડલે એક ડોશી બોલ્યાં ને માથે સાહેલો ભારો લઈને ઘર ભણી ચાલ્યાં. મીઠોભાઈ કદી બાંધ્યા ભરમમાં બોલતો નથી. એનો અર્થ એમ પણ નથી કે એ કડવા માંયલો કડવો છે. લોક એનું આખું નામ મીઠાભાઈ પરસાણા લેવાનું જરૂરી માનતા નથી. મીઠોભાઈ કહો એટલે રાજકોટમાં કોઈ પણ એનું ઘર બતાવે. મેં જોકે પહેલી વાર જોયેલા ત્યારે વિચિત્ર સ્વપ્નદશ્યના પાડાની જેમ જોયેલા. હું તો ઓડિટ માટે એ સરકારી શાળાની મુલાકાતે ગયો હતો અને લાંબી લાંબી લોબીમાં હેડમાસ્તર સાથે અમસ્તો જ એક એક ક્લાસ પર સરસરી નજર નાખતો જતો હતો. ત્યાં એક ક્લાસમાં કોટપેન્ટમાં છોકરાઓનો ક્લાસ લેતા નોર્મલ શિક્ષકને બદલે પાછળ સૂંડલો એક સમાય એવો ઝોળો પડે એવી ચોરણી, માથે ફૂમતાંવાળું કડીદાર કેડિયું અને કમર સુધી પહોંચે એવા લાંબા છેડાવાળી પાઘડી જેવા સાવ ઠેઠ ગામડિયા કણબીના વેશમાં એક માસ્તરને છોકરાઓનો વર્ગ લેતા જોયા. રાજકોટની (કદાચ કરણસિંહજી) હાઈ સ્કૂલમાં. મને એમ કે કોઈક માથાભારે ખેડૂત, મૂળ માસ્તરને હડસેલો મારીને, છોકરાઓ સામે ગમ્મત ખાતર ઊભો રહી ગયો હશે, પણ હેડમાસ્તરે મને કહ્યું કે એ તો ખરેખર શિક્ષક જ છે, પણ ધરાર પોતાનો પરંપરાગત વેશ ત્યજવા માગતા નથી. એ વખતે શાળાના કાયદામાં ડ્રેસ કોડ જેવું કંઈ હતું નહિ. એટલે એમને ના પાડી ના શકાઈ, લોકોને જોણું થયું. હાંસી પણ શરૂશરૂના ચાર દિવસ રહી, પણ ઉપરી અધિકારીઓ કાયદો બતાવી શક્યા નહિ. છે જ ક્યાં એવો કાયદો? ભણાવવામાં પાછા આ કણબી માસ્તર કોઈ પંડિતથી કમ નહિ. પછી છોકરાઓ શું બોલે? અધૂરામાં પૂરું કણબી માસ્તર છોકરાઓને ખાલી સમયમાં લોકવાર્તાઓ કહેતા હતા. લોકગીતો ઝિલાવતા હતા. શેરીની રમતો પણ રમાડતા હતા.
એ પછી બીજી વાર મેં એમને જોયા ત્યારે વીરપુરમાં જલારામ બાપાની જગ્યાની બહાર બાંધેલા શમિયાણામાં સ્ટેજ પર નાચતા હતા. એ જ વાઘામાં અને એ જ ઢબથી સ્ટેજના પાટિયા સખળ-ડખળ થઈ જાય એવાં જોરદાર સ્ટેપ્સમાં હમ્બો. હમ્બો વીંછીડો ગાઈ બતાવતા હતા. મંત્રમુગ્ધ શ્રોતાઓને વારંવારના ઝટકાથી ચોરણીની લાંબી ફૂમતાંવાળી નાડી ડાબા-જમણી, ડાબા જમણી ફંગોળાયા કરતી હતી. એ જોઈને છોકરાઓને તો શું મને પણ રમૂજ થતી હતી, મનમાં વિચાર પણ આવ્યો. આ ભણેલો ગામડિયો માણસ ગામડાના જ ગીત ગાય ને? બીજું આવડેય શું? આમાં જ એની માસ્ટરી હોય ને?
પણ ત્યાં તો એમણે અંગ્રેજીમાં પા-પા પગલી કેમ કરાવવામાં આવે છે તેનું લયબદ્ધ જોડકણું ઉપાડ્યું. જુઓ, જુઓ, ઇંગ્લેન્ડમાં એ આમ થાય છેઃ
વન સ્ટેપ અપ,
એન્ડ વન સ્ટેપ ડાઉન
ધેટ ઈઝ ધ વે,
ટુ ધ લંડન ટાઉન!
પછી તો હું પણ મંત્રમુગ્ધ બની ગયો.
ત્રીજી વાર ભાવનગરમાં એકસઠ કે સાઠની સાલમાં (કદાચ બેએક વર્ષ આઘાં-પાછાં હોય) ગામના તળાવમાં ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકની સાથે જોયેલા. કોઈનેય મીઠું વેણ ના સંભળાવે એવા ઇન્દુલાલ યાજ્ઞિકે મીઠાભાઈને મીઠાં વેણ હું સાંભળું તેમ સંભળાવ્યાંઃ મીઠાભાઈ, તમે એક અને હું એક એવો એક ને એક બે નહિ હો! પણ બે એકડા અગિયાર.
મીઠોભાઈ ફડ્ડી આંખ કરીને હોહોહો એમ સાવ તળપદું હસ્યા. માથાની પાઘડી ઠીક કરી. પછી એક સાથે ચાર પાંચ જણની સામે જોયું.
એક વાર રાજકોટમાં દોસ્ત દામુ સોની મને કહેઃ મીઠાભાઈ પરસાણા ઉપર લખવા જેવું છે. મેં કહ્યુંઃ એમના વિશે લખવા જેવું છે એ નક્કી. એમાં ના નથી.
પણ મીઠોભાઈ ફરી રાજકોટની ધરતી પર મને ન મળ્યા, પણ એક રેશનલિસ્ટ સંસ્થાએ યોજેલી છેતરાવું શા માટે? નામની નિબંધસ્પર્ધામાં કાગળ પર એ મને મળ્યા. નિર્ણાયકોમાંનો હું અને બીજા બે મિત્રો હતા. એક મિત્રને અચરજ થયુંઃ મીઠાભાઈ જેવી કક્ષાની વ્યક્તિએ કંઈ આ સ્પર્ધામાં ભાગ લેવાય? એ બહુ મોટા ના પડે?
એ નિબંધ વાંચતાં વાંચતાં જ મને આજથી ત્રીસ વરસ અગાઉની, પંચાવનની સાલના ઉનાળામાં બનેલી પેલી ઠાઠડીવાળી વાત મળી.
શી હતી એ ઘટના?
આઝાદી તાજી તાજી મળેલી. અંધશ્રદ્ધા, ભૂવા-ડાકલાનું જોર આજે આટલું છે તો ત્યારે તો કેટલું બધું હશે? ને તે પણ સૌરાષ્ટ્રમાં? એ વખતે કણબી, ગરાસિયા, કોળી અને શ્રમજીવીઓનો એક સંઘ હતો. આ મીઠોભાઈ એમાં કાર્યકર્તાઓમાં પણ આગેવાન. એક ગરાસદાર મિત્ર દોલતસિંહજી ગામડામાં જામીને વકરી ગયેલા ભૂવાભારાડીની ચોંકાવનારી કરતૂતકથા લાવ્યા. મીઠોભાઈ સાંભળીને ખારા થઈ ગયા. આવું! આવું હોય!
હા હા દોલતસિંહજી બોલ્યાઃ હોય શું? છે જ! આપણે શું કરી લેવાના?
જુઓ, મીઠાભાઈએ વિચાર કરીને કહ્યું ઃ એમ મોળું મોળું ના બોલીએ વળગાડના વહેમવાળાઓ, ડિંગ કરનારા ધુતારા, મેલી વિદ્યાના નામે માલ પડાવનારાઓ, દોરા ધાગાવાળાઓ, ભોળાજનોને લૂંટનારાઓ, શ્રદ્ધાળુઓને ચૂસનારાઓ, પુરુષાર્થના હણનારાઓ જેવા કામાકુટાઓની મોટી તગડી ધિંગ (ટોળકી) રચાઈ ગઈ છે. આપણે એમને પડકાર ફેંકીએ.
પછી મીઠાભાઈ પરસાણા અને બીજા ચાર, એમ પાંચ જણાએ ભેગા થઈને સૌરાષ્ટ્રનાં છાપાંઓમાં જાહેર ચેલેન્જ ફેંકી કે જે અમારા ઉપર જાહેરમાં મેલીવિદ્યા-મારણ-મૂઠ કે તંત્રમંત્રના પ્રયોગ કરી બતાવશે તેનું અમે સામૈયું કરી ફૂલહાર કરીશું. ફલાણી ફલાણી તારીખે રાજકોટ જિલ્લાના મોટા વડા ગામે આ વિદ્યાના સાધકોએ આવી રહેવું અને અમારા ઉપર સાગમટે, યા એક પછી એક ઉપર જે પ્રયોગ કરવો હોય તે કરી બતાવવો. નહિતર આને અમે તૂત-ધતિંગ જાહેર કરીશું.
ચેલેન્જ જાહેર થઈ અને કબૂતરખાનામાં ફફડાટ ફફડાટ મચી ગયો. હું ગીરના ઊંડા નેસમાં રહું છું. કદી કોઈ મનુષ્યના સહવાસમાં આવતો નથી. પણ બે દિવસ પહેલાં એક કાળા માથાનો માનવી મારી પાસે આવી ચડ્યો હતો. તેણે તમારી ચેલેન્જની મને વાત કરી. તે ઉપરથી જુઓ મીઠાભાઈ, હું તમને કહું છું કે મેલી વિદ્યા છે, છે અને છે અને તે મારી પાસે છે. મેં કદી તેનો દુરુપયોગ કર્યો નથી, પણ તમે જ્યારે એ વિદ્યાને ખોટી ઠરાવવા ઢોલ પીટીને બહાર પડ્યા છો ત્યારે તમારા ઉપર અડદના દાણા છાંટીને તમે જે કહેશો તે જાતનું પ્રાણી અસલી ચકલી, નાગ, બળદ, પોપટ, સિંહ બનાવી દઈશ, પરંતુ આ વિદ્યા એકમાર્ગી હોવાથી ફરી વાર તમને મનુષ્યનો આ અવતાર પાછો નહિ મળે. વિચાર કરીને લખશો.
આવો એક સાધુનો પત્ર આવ્યો. ત્યારે તેના જવાબમાં મીઠાભાઈએ લખ્યુંઃ તમે આવશો ત્યારે તમારા સામૈયા કરીશું. તમે લખેલા ચમત્કાર કરી બતાવશો તો માસિક એક લાખ રૂપિયાનો દરમાયો તમને કરાવી દઈશું, કારણ કે જો તમે અડદના દાણા પ્લેનમાંથી છાંટીને પડોશી દુશ્મનના દળકટકને ઘેટાંનું બનાવી શકો તો આપણી સરકારને આટલો પગાર દેવો ભારે નહિ પડે.
રહેવા દો મીઠાભાઈ, લોકો સલાહ દેવા માંડ્યાઃ ઝેરનાં પારખાં ના હોય. મરી રહેશો મરી.
બીજી પ્રતિચેલેન્જ આવીઃ મોટા વડામાં શા માટે? રાજકોટમાં રાખો તે ગૃહમંત્રી રસિકલાલ પરીખની હાજરીમાં રાખો, અમારી આગમવાણી છે કે તમારું મોટા વડાનું સંમેલન તમારા શોકસંમેલનમાં ફેરવાઈ જવાનું છે.
છાપાંઓમાં સામસામી ચેલેન્જો છપાવા માંડી. મોડા ઊઠનારા પણ મળસકે ઊઠી ઊઠીને છાપું જોવા હોટેલે જવા માંડ્યા. આજનું છાપું શું ક્યે છે? એમ આ પ્રકરણના સંદર્ભમાં પુછાવા માંડ્યું. રોજના સો-સવાસો કાગળો મીઠાભાઈ પર આવવા માંડ્યા. એમાંથી નેવું ટકા ધાક-ધમકીના. તો થોડા ભયપ્રેરિત શિખામણ ભરેલા, બાકીના દસેક ટકા તરફેણના. દિવસ નજીક આવવા માંડ્યો તેમ તેમ વાતાવરણમાં ઉત્તેજનાની ગરમી વધતી ગઈ. છેલ્લે છેલ્લે ટાઇમ્સ ઓફ ઇન્ડિયા અને બોમ્બે ક્રોનિકલ’માંથી પત્રો આવ્યાઃ તમે જબરદસ્ત હલચલ મચાવી છે. તમારો ફોટોપરિચય, જીવનઝરમર મોકલો.
અખતરાની આગલી રાતે પેટ્રોમેક્સના અજવાળામાં મોટા વડાની ખળાવાડમાં ગોળાઈમાં થાંભલા ખોડીને સ્વયંસેવકોએ ચોક ઊભો કર્યો. ઉતારે એક મંડપ બાંધ્યો. મીઠાભાઈ અને તેમના સાથીઓ માટે. દક્ષિણમાં પચાસ ફૂટ જ દૂર બીજો મંડપ બાંધ્યો. મેલી વિદ્યા લઈને આવનાર મોંઘેરા મહેમાનો માટે! અને વચ્ચે ચોકમાં મીઠાભાઈની ઠાઠડી રચી! કારણ કે નેવું ટકાને ખાતરી હતી કે મીઠાભાઈનું ભવન ફર્યું છે. ડોશીઓ બોલવા માંડી કે મીઠોભાઈ હવે ઘડી-બે ઘડીનો મહેમાન છે. ફાટી પડવાનો થયો છે, મૂવો.
પણ આખો દિવસ અને રાત રાહ જોયા છતાં પણ કોઈ જ ન આવ્યું. લોકોનું માનસિક વલણ મીઠાભાઈ ભણી ઢળવા માંડ્યુ. મીઠાભાઈએ જાહેર કર્યું કે હજીયે અમારો પડકાર ઊભો જ છે. આજ પછી પણ જ્યારે પણ કોઈને અમારો આ પડકાર ઝીલવો હશે ત્યારે અમે તૈયાર છીએ. કોઈ પણ સમયે કોઈ પણ સ્થળે અમારી ચેલેન્જ ઊભી જ છે.
આજે વર્ષોનાં વહાણાં વાઈ ગયાં.. કોઈ આવ્યું નથી. પછી પેલી મીઠાભાઈવાળી ઠાઠડી તો બનાવી હતી, તેનું શું થયું? પ્રદર્શનમાં રાખી?
ના. એ દશ્યના જાણકારો કહેતા હતાઃ મીઠાભાઈએ અગ્નિની દોણી લીધી. આગળ થયા. બીજા ચાર જણાએ નનામીને કાંધ આપી. હજારોની મેદની વચ્ચે નદી કાંઠે આવીને હો હો હો કરતાં સૌએ નનામીને ભડકે બાળી.
પણ એ નનામીમાં હતું કોણ?
એમાં હતા જૂઠાભાઈ. જૂઠાભાઈ એટલે ધતિંગ. ગામલોકોએ એને અગ્નિદાહ આપ્યો.
પણ જૂઠાભાઈ ખરેખર બળી ગયા છે?
પાસે શરમથી મસ્તક ઝુકાવી દેવા સિવાય બીજો કોઈ જવાબ નથી. 2018ની સાલનાં છાપાંઓ પણ આવા બનાવોથી ખદબદે છે
(મીઠાભાઈના આત્મવૃત્તાંતનાં પાનાં)
લેખક સાહિત્યકાર અને પત્રકાર છે.
