એક વાર મારા જન્મદિવસે એક સ્નેહી ઘેર આવ્યા. મને જન્મદિવસનાં અભિનંદન પાઠવી એમણે પછ્યું, ‘કેટલાં થયાં?’
‘પાંસઠ થયાં’ મેં કહ્યું.
‘એમ ત્યારે! હવે તમે આપણી નાતમાં!’ આધુનિક કવિતાની જેમ સ્નેહીની વાતમાં એકદમ એબ્સડ તત્ત્વ પ્રવેશ્યું એટલે હું જરા ગૂંચવાઈ ગયો. મને ગૂંચવાઈ ગયેલો જોઈ એ બોલ્યા, ‘તમે સમજ્યા નહિ. આપણી નાતના એટલે સિનિયર સિટિઝન! હું બે વર્ષ પહેલાં સિનિયર સિટિઝન થઈ ગયો હતો. તમે બસનો પાસ કઢાવ્યો?’
‘કેવો પાસ?’
‘કન્સેશન પાસ વિશે તમે કશું જાણતા નથી? તો… તો અમદાવાદમાં રહેવા માટે તમે નાપાસ ગણાવ. એએમટીએસ સિનિયર સિટિઝનોને કન્સેશન પાસ કાઢી આપે છે. આ પાસ બતાવો એટલે અર્ધી ટિકિટમાં આખી મુસાફરી થઈ શકે છે.’ સ્નેહીએ સ્પષ્ટતા કરતાં કહ્યું. કેટલાં પરગજુ મનુષ્યો વ્યાજે પૈસા લાવીને પણ સ્વજનોને વગરવ્યાજે ઉછીના આપે છે, એમ પોતે ભારે ખોટ ખમતું હોવા છતાં સિનિયર સિટિઝનોને પચાસ ટકાનો ફાયદો કરી આપતા એએમટીએસના પરગજુ તંત્ર માટે મને માનની લાગણી થઈ. મેં કહ્યું, ‘હું પાસ કઢાવી લઈશ. જોકે જન્મતારીખના પુરાવા માટે એસએસસીનું કે શાળા છોડ્યાનું પ્રમાણપત્ર શોધવામાં ચાર-છ મહિના નીકળી જાય એમ બને.’
‘ઇન્કમ ટેક્સનું પાન કાર્ડ પણ ચાલે.’
‘એ બે વરસથી જડતું નથી.’
‘કંઈ નહિ. એક દિવસ હું આવીશ. આપણે તમારું એકાદ પ્રમાણપત્ર શોધી કાઢીશું. આમ તો તમે પાંસઠ વરસના લાગો જ છો એટલે તમને જોઈને પણ પાસ કાઢી આપે કદાચ.’
‘પાંસઠ વરસનો તો હું પંચાવન વરસનો હતો ત્યારથી લાગું છું.’
‘કંઈ નહિ, આપણે કંઈક રસ્તો કાઢીશું. પાસ તો જોઈએ જ. મેં તો છકડાવાળાઓને પણ પાસ બતાવી અર્ધી ટિકિટમાં લઈ જવા સમજાવવા માંડ્યા છે.’
‘એ લોકો સમજ્યા?’
‘હજી તો નથી સમજ્યા, પણ સમજશે. આપણે પ્રોગ્રામિંગ કરવા માંડ્યું છે. મારી દલીલ એ છે કે તમે સિટી બસની ટિકિટમાં છકડામાં લઈ જાવ છો. બસવાળા સિનિયર સિટિઝનોને અર્ધી ટિકિટમાં લઈ જાય છે તો તમારે પણ એમ કરવું જોઈએ. એ લોકો વિચારમાં પડ્યા હોય એવું તો લાગે છે. છકડાઓની હરીફાઈ એટલી બધી છે કે વહેલીમોડી આ વાત સ્વીકારવી પડશે.’ આ પછી પાસ કઢાવવા માટે શી-શી વિધિઓ કરવાની હોય છે એ મને વિગતવાર સમજાવી, ડાયાબિટીસ હોવા છતાં, એક મોટો વાડકો આઇસક્રીમ ખાઈ સ્નેહી વિદાય થયા.
સિનિયર સિટિઝન થયા પછીના એક-બે દિવસમાં આયુર્વેદિક દવાઓ મળતી હતી એવી દુકાને જવાનું થયું. માથામાં નાખવા માટે સારા તેલની મારે જરૂર હતી. શ્યામ રંગ મારો પ્રિય રંગ હોવા છતાં મારા માથાના વાળ કાળા મટી ધોળા તો ક્યારના થવા માંડ્યા છે, પણ હવે ધીમે ધીમે વાળે વિદાય પણ લેવા માંડી છે. આ વિદાય મારા માટે વહાલાની વિદાય જેટલી જ વસમી નીવડી છે. વાળ કાળા કરી કાળદેવતાના અક્ષરો ભૂંસવાના મિથ્યા પ્રયત્નો મેં કદી કર્યા નથી, પણ પોતાના પક્ષની બહુમતી ન હોય ત્યારે વડા પ્રધાન પોતાની તરફેણ કરતા ગણ્યાગાંઠ્યા સભ્યોમાંથી કોઈ જતું ન રહે એની સતત કાળજી રાખે છે એમ માથા પર રહેલા થોડા ઘણા વાળ સાવ જતા ન રહે એ માટે મેં કેટલાક વિશેષ પ્રયત્ન કર્યા છે. મારી આવરદા વધે તેવા ખાસ પ્રયત્નો હું કરતો નથી, પણ મારા વાળની આવરદા વધે એ માટે હું સતત પ્રયત્નશીલ રહ્યો છું. આ માટે મેં જુદી જુદી કંપનીઓનાં તેલ વાપરી જોયાં છે. જોકે આ કારણે મારા ખિસ્સામાંથી પૈસા ઓછા થયા છે, એટલા પ્રમાણમાં માથા પર વાળ વધ્યા નથી, ઘટતા પણ સાવ બંધ નથી થયા; છતાં, મેં પ્રયત્નો નથી છોડ્યા.
એક વાર આયુવેદિક દવાઓની એક દુકાન પર બેેઠેલા આછા અને ઓછા વાળવાળા સજ્જનને મેં પૂછ્યું, ‘માથામાં નાખવાનું સારું તેલ કયું આવે છે?’
‘કોના માટે જોઈએ છે?’ દુકાનદારે પૂછ્યું
‘મારા માટે’ મેં કહ્યું.
‘તમારા માટે?’ એમણે એકદમ આશ્ચર્યથી પૂછ્યું
‘હા, કેમ?’
‘સારું તેલ તો આવે છે, પણ ઘણું મોંઘું આવે છે. હવે આ ઉંમરે, કાકા, એવું મોંઘું તેલ વાપરવાની શી જરૂર છે? માથા પર પચાસ વાળ રહ્યા છે પછી શો ફેર પડવાનો છે?’ દુકાનદારે કહ્યું. અલબત્ત, મેં તેલ તો ખરીદ્યું જ. તેલના પૈસા આપવા ઉપરાંત ગ્રાહકને આ રીતે ડિસકરેજ ન કરવા અંગે મેં કેટલીક સલાહો પણ આપી. મેં કહ્યું તે એણે શાંતિથી સાંભળ્યું. જોકે હું બોલી રહ્યો ત્યાં સુધી એને આપવાના પૈસા મારા હાથમાં રાખ્યા હતા એટલે શાંતિથી સાંભળવા સિવાય એનો છૂટકો પણ નહોતો !
વૃદ્ધાવસ્થા જીવનનો અનિવાર્ય ક્રમ છે, એવું સૌ જાણતા હોવા છતાં બહુ ઓછા માણસો વૃદ્ધાવસ્થાને વેલકમ કરી શકે છે. ગ્રેસફુલી વૃદ્ધ થવાનું પશ્ચિમના લોકોને ફાવે છે એવું આપણા લોકોને ફાવતું નથી. કેટલાક લોકો શરીર પર કોતરાતા કાળદેવતાના હસ્તાક્ષર શક્ય હોય તો ભૂંસવા; નહિતર, કમમાં કમ ઝાંખા કરવાની મથામણમાં લાગ્યા રહે છે. તો કેટલાક વૃદ્ધાવસ્થાનાં વર્ષોને ‘મેન્ડેટરી ઓવર’ જેવાં ગણે છે. મુખ્ય ઓવરોમાં ન રમ્યા તો મેન્ડેટરી ઓવરમાં શું રમવું? – એવી મનોદશાથી પીડાય છે. જીવનની પ્રત્યેક અવસ્થાને પોતાનું સૌંદર્ય હોય છે એ બહુ ઓછા લોકો સમજે છે. ઘરડા થયા એટલે મંદિરમાં જવાનું શોભે એટલું સિનેમામાં જવાનું ન શોભે. જીવન પર વૈરાગ્ય આવી ગયો છે એવી બીજાંઓને પણ ખાતરી થાય એવાં જ કપડાં પહેરાય. આવું આવું લોકોના મનમાં ઠસી ગયું હોય છે. એટલું જ નહિ, આવાં લોકો બીજાંઓને પણ ઠસાવવાનો પ્રયત્ન કરે છે.
પાંસઠમા જન્મદિવસ પછી એક વાર મેં જરસી પહેરી. ઘરમાં જ એના મિશ્ર પ્રત્યાઘાતો પડ્યા. પોતાના સસરા મ્યુઝિયમ પીસ જેવા નથી, પણ મોડર્ન છે એવું પિયરની બહેનપણીઓને કહી શકાશે એ ખ્યાલે પુત્રવધૂ રાજી થઈ, પણ પુત્રવધૂનાં સાસુમા નારાજ થયાં. ‘આ ઉંમરે આવા વરણાગીવેડા શોભે નહિ’ એવો જેનો ભાવાર્થ હતો એવાં થોડાં વચનો એમણે મને સંભળાવ્યાં. છોકરીઓ ગૌરીવ્રત કરે છે એ વખતે ગોરમા પાસે કેવો વર માગે છે? ‘ગોરમા, વર દેજો રે વરણાગિયો!’ પણ એવો વર આજીવન વરણાગિયો રહે તો એ વ્રત કરનારીઓને ગમતું નથી. જરસી અંગેના ઉગ્ર પ્રતિભાવો મળી રહ્યા હતા એ જ વખતે એક મિત્ર આવ્યા. એણે બળતામાં ઘી હોમ્યું. એમણે પત્નીને હૃદયપૂર્વકનું સમર્થન આપ્યું. એટલે પત્ની વધુ ફોર્મમાં આવી ગઈઃ ‘અરે! તમારા ભાઈ તો – હું ન હોઉં તો આ ઉંમરે ઘોડે પણ ચડે એવા!’ પત્નીને ન્યાય કરવા ખાતર મારે કહેવું જોઈએ કે એનું આ મૂલ્યાંકન ખોટું નથી, પણ એમ થાય તોય શો વાંધો? પશ્ચિમમાં નેવું વરસ ઉપરનાં સ્ત્રીપુરુષો એકબીજાંને પરણે છે તો આપણે ત્યાં એમ કેમ ન થઈ શકે? પણ આપણે તો સાઠ થયાં નથી ને મીરાંબાઈનું પેલું પદ ‘જૂનું તો થયું રે દેવળ…’ ગાવા માંડીએ છીએ. દેવળ જૂનું ભલે થાય, પણ એમાં રહેલો ‘હંસલો’ કાયમ નાનો રહે – જૂના દેવળમાં પણ સ્પિરિટ – જુસ્સો – આજીવન ટકી રહે તો આખું જીવન કેવું લીલ્લુંછમ રહે! પણ આ વાત સમજવાનું સહેલું નથી. તમે સમજો એવી મારી શુભેચ્છાઓ છે – સોની નજીક હોય અથવા સો વટાવી ગયાં હોય તેવાંઓ માટે તો ખાસ ખાસ ખાસ શુભેચ્છાઓ!
ગૂર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય દ્વારા પ્રકાશિત લેખકના પુસ્તક ‘ૐ હાસ્યમ’માંથી સાભાર.
