નવી દિલ્હીઃ ઉત્તરાખંડમાં રવિવારે જે તારાજી થઇ તેમાં અત્યાર સુધી ઘણી જાનહાનિ થઇ છે, એ સિવાય નુકસાનનો અંદાજ પણ ઊંચો છે. વરિષ્ઠ નેતા ઉમા ભારતીનું કહેવું હતું કે તેઓ પહેલેથી જ અહીં બાધવામાં આવતા પાવર પ્લાન્ટ અને ડેમની તરફેણમાં નહોતા. કહેવાઇ રહ્યું છે કે ૨૦૧૯માં વૈજ્ઞનિકો અને નિષ્ણાતોએ આ પ્રકારની ઘટના વિશે તંત્રને ચેતવ્યા હતા. અને જેમ આપણે બધા જાણીએ છીએ ઉત્તરાખંડમાં આ પહેલી ઘટના નથી, આ પહેલા પણ ત્યાં ભયંકર પૂર આવી ચૂક્યું છે.
હાલમાં મેગ્સેસે નામના એવોર્ડ વિજેતા રાજેન્દ્ર સિંઘ, જે પર્યાવરણવિદ અને જળપુરુષ તરીકે જાણીતા છે તેમણે રવિવારે ઉત્તરાખંડમાં આવેલા પૂર વિશે ભારે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે. તેમનું કહેવું છે કે ઉત્તરાખંડના ચમોલી જીલ્લામાં તારાજીનું વાસ્તવિક કારણ અલકનંદા નદી પર બાંધવામાં આવેલો બંધ છે. રાજેન્દ્ર સિંઘે નદીઓ પર બાંધવામાં આવતા ડેમો વિશે ભારે ચિંતા વ્યક્ત કરી છે. અને કહ્યું છે કે જો સરકારની આંખો હજી પણ નહીં ઉઘડે તો ભવિષ્યમાં એટલી મોટી તારાજી થશે જેની કોઇએ કલ્પના કરી નહીં હોય. રાજેન્દ્ર સિંઘને હાલમાં ઉત્તરાખંડની ઘટના પછી કેટલાક સવાલો પૂછવમાં આવ્યા હતા. જાણો તેમણે શું કહ્યુ?
ઉત્તરાખંડમાં નદીઓના સંરક્ષણ માટે લાંબી લડત લડી છે, ચમોલી જિલ્લામાં વિનાશનું કારણ શું છે?
અલકનંદા, મંદાકિની અને ભગીરથી નદીઓને મુક્ત રાખવાની જરૂર છે. ત્રણેય નદીઓ દેવપ્રયાગમાં મળે છે. તેમાં વનસ્પતિનો રસ મળી આવ્યો છે. જ્યારે ડેમ બનાવવામાં આવશે, ત્યારે તે પાણીને પકડશે અને તે કાંપ સાથે તળિયાની સપાટી પર બેસશે. પાણીની શક્તિ જશે. આ કિસ્સામાં, પ્રલય આવશે.
યાત્રાધામો પર્યટન સ્થળ કેવી રીતે બની રહ્યા છે તેના વિશે તમારું શું કહેવું છે?
તે વિનાશનું મુખ્ય પરિબળ પણ છે. જુઓ, આજે આપણે પર્યટન માટે ભૂખ્યા છીએ. આવી સ્થિતિમાં તે યાત્રાધામ ભૂલી ગયા છે. આસ્થા યાત્રાધામ સાથે સંકળાયેલી છે. જેના કારણે આપણે તે સ્થાનને બચાવવા વિશે વિચારીએ છીએ. પર્યટન માત્ર મનોરંજન સુધી મર્યાદિત છે. આ તફાવતને સમજવાની જરૂર છે.
શું પ્રકૃતિ સાથે ચેડા વધી રહ્યા છે?
તેને ફક્ત કુદરતનો ગુસ્સો કહેવાથી કામ થશે નહીં. આ ક્રોધ માનવસર્જિત છે. જો વિકાસના તબક્કામાં સુરક્ષાને ભૂલી જવામાં આવે તો આવો વિનાશ થશે. અલકનંદા, મંદાકિની અને ભગીરથી નદીઓ ભૂકંપ પ્રભાવિત વિસ્તારમાં છે. ત્યાં કોઈ મોટા બાંધકામો નથી. જો તમે મોટું બાંધશો, તો તમારે મુશ્કેલીઓ સહન કરવી પડશે. બિહારના પુરૂલિયા નજીક તળાવની દિવાલ નબળી પડી છે. તેના પડવાથી પણ હોનારત સર્જાશે.
પ્રકૃતિને સમજવામાં ક્યાં ભૂલ થઇ રહી છે, વિનાશ અટકાવવાનાં ઉપાય શું છે?
આપણે સનાતનને કારણે વર્લ્ડ માસ્ટર હતા. સનાતનનો અર્થ હંમેશા, દૈનિક, નવી, સૃષ્ટિ છે. આ ભારતની વૈજ્ઞાનિક સમાનતા છે, પરંતુ આજે આપણે અર્થતંત્રના નેતા બનવાની હરીફાઈ કરી રહ્યા છીએ. વિકાસ આજે વિસ્થાપન સાથે પ્રારંભ થાય છે. આપણે પાણી અને જમીનનું સંતુલન ભૂલી ગયા છે. પ્રકૃતિ સતત સંકેત આપી રહી છે, ઉત્તરાખંડમાં થયેલી હોનારત પણ એક પાઠ છે.
તમે હિમાલય નદીઓ પર લાંબા સમય સુધી કામ કર્યું છે, તેની લાક્ષણિકતાઓ શું છે?
અલકનંદા એકમાત્ર નદી છે જે ગંગાનો મુખ્ય પ્રવાહ છે. બે નદીઓના વિલીનીકરણને પ્રયાગ કહેવામાં આવે છે કારણ કે બે નદીઓની ગુણવત્તા અગાઉની નદીની ગુણવત્તામાં વધારો કરે છે. અગાઉ, જ્યારે અલકનંદા, ભગીરથી અને મંદાકિની તેમની સ્વતંત્રતામાંથી વહેતા હતા, ત્યારે ગંગામાં એવા તત્વો હતા જેણે માનવ શરીરની પ્રતિરક્ષા વધારી હતી. આ તત્વો કાંપ સાથે સ્થાયી થાય છે. તેનો લાભ માનવજાતને મળ્યો નથી.
ડેમના નિર્માણ સામે તમે લાંબું આંદોલન કર્યું છે, તેમાં કેટલો ફરક પડ્યો?
હું ૨૦ વર્ષથી નદીઓ પર ડેમના નિર્માણનો વિરોધ કરું છું. ૨૦૦૯માં લોહારી નાગપાલા, ભૈરવઘાતી અને પરમાનેલીમાં ત્રણ ડેમ અડધા બાંધવામાં આવ્યા હતા. આંદોલન કર્યા પછી, તેનું બાંધકામ અટક્યુ. ઉત્તરાખંડમાં થયેલી હોનારત પછી સરકારે વિચારવાની જરૂર છે
